|
Κλίση του ουσιαστικού
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Α. Κλίση αρσενικών
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ουσιαστικά σε -ας (ισοσύλλαβα)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι παροξύτονα (αγώνας, μήνας) και προπαροξύτονα (κήρυκας).
Τα παροξύτονα (αγώνας, μήνας) διακρίνονται σε δύο υποκατηγορίες:
Σύμφωνα με το αγώνας κλίνονται τα ουσιαστικά πατέρας, αιώνας, κανόνας, χαρακτήρας, χειμώνας κ.ά.
Σύμφωνα με το μήνας κλίνονται τα ουσιαστικά λοχίας, επαγγελματίας κ.ά. Σύμφωνα με το κήρυκας κλίνονται τα ουσιαστικά άξονας, γείτονας, λέκτορας, πρόσφυγας, ρήτορας, φύλακας κ.ά.
Μορφολογική ποικιλία
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ουσιαστικά σε -ης (ισοσύλλαβα)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι οξύτονα (μαθητής, καθηγητής) και παροξύτονα (επιβάτης).
Όλα τονίζονται στη γενική πληθυντικού στη λήγουσα, (μαθητών, επιβατών) Ορισμένα ουσιαστικά σε -ης που δηλώνουν επάγγελμα σχηματίζουν, σε ύφος κατά κανόνα οικείο, και θηλυκό ουσιαστικό σε -ισσα και σε -ίνα, π.χ. η γυμνασιάρχης και η γυμνασιάρχισσα, η βουλευτής και η βουλευτίνα.
Σύμφωνα με το μαθητής κλίνονται τα ουσιαστικά βουλευτής, σπουδαστής, διευθυντής κ.ά.
Σύμφωνα με το επιβάτης κλίνονται τα ουσιαστικά στρατιώτης, ταξιδιώτης, βιβλιοπώλης κ.ά.
Μορφολογική ποικιλία
Ορισμένα οξύτονα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας που δηλώνουν κατά κανόνα επαγγέλματα και δημόσια λειτουργήματα παρουσιάζουν στην κλητική του ενικού αριθμού, συνήθως μετά το κύριε και σπανιότερα χωρίς αυτό, την κατάληξη -ά, π.χ. κύριε δικαστά, κύριε διευθυντά (αντί κύριε δικαστή, κύριε διευθυντή, που χρησιμοποιούνται τις περισσότερες φορές σε πολύ οικείο ή και σε περιπαικτικό ύφος). Στον καθημερινό λόγο και κατά κανόνα σε χιουμοριστικό ή ειρωνικό ύφος ο τύπος αυτός επεκτείνεται και σε λέξεις που δηλώνουν απλώς ιδιότητες, π.χ. κύριε σπουδαστά, κύριε στρατιώτα.
Ορισμένα παροξύτονα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας, σε ύφος κατά κανόνα οικείο ή χιουμοριστικό, παρουσιάζουν σε όλες τις πτώσεις του πληθυντικού μία συλλαβή παραπάνω με κατάληξη -άδες ή και -ηδες, π.χ. δεσπότες, δεσπότηδες και δεσποτάδες, ράφτες, ράφτηδες και ραφτάδες. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ουσιαστικά σε -ος (ισοσύλλαβα)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι οξύτονα (βαθμός), παροξύτονα (δρόμος) και προπαροξύτονα (ανήφορος).
Τα οξύτονα και παροξύτονα τονίζονται σε όλες τις πτώσεις στην ίδια συλλαβή. Από τα προπαροξύτονα σε άλλα παραμένει ο τόνος στην ίδια θέση, π.χ. ο ανήφορος, του ανήφορου, ενώ σε άλλα μετακινείται στην παραλήγουσα στη γενική ενικού και στη γενική και αιτιατική πληθυντικού, π.χ. ο άνεμος, του ανέμου, των ανέμων, τους ανέμους. Σύμφωνα με το βαθμός κλίνονται τα γιατρός, θεός, λαός, σεισμός κ.ά. Σύμφωνα με το δρόμος κλίνονται τα γάμος, ήλιος, νόμος, τόπος, χώρος κ.ά. Σύμφωνα με το ανήφορος κλίνονται τα άνεμος, δήμαρχος, αντίλαλος, κατήφορος, χωματόδρομος κ.ά.
Μορφολογική ποικιλία
Ορισμένα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας σχηματίζουν την κλητική του ενικού με κατάληξη -ο αντί -ε,
π.χ. Γιώργο, Πέτρο. Στα ουσιαστικά αυτά ανήκουν: α) τα παροξύτονα βαφτιστικά ονόματα και επώνυμα, καθώς και κοινά ουσιαστικά, π.χ. Μάρκο, Χρήστο, Παύλο (αλλά και Παύλε σε οικείο ύφος), Πετράκο, Σαραντάκο, Βενιζέλο, γέρο, διάκο (αλλά και διάκε), καπετάνιο (αλλά και καπετάνιε), λούστρο (αλλά και λούστρε) β) τα υποκοριστικά σε -άκος, π.χ. φιλαράκο, γ) μερικά οξύτονα χαϊδευτικά, π.χ. Μανολιό, Δημητρό. Η γενική πληθυντικού του ουσιαστικού χρόνος, όταν χρησιμοποιείται για να δηλώσει ορισμένη ηλικία, παρουσιάζει συνήθως τον τύπο χρονών και, σε λαϊκότερο ύφος, χρονώ, π.χ. Πόσω(ν) χρονών είναι; Είναι 15 χρονώ. Τα προπαροξύτονα ουσιαστικά σε -ος παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία στον τονισμό ορισμένων πτώσεων και των δύο αριθμών. Πιο συγκεκριμένα: α) Στη γενική ενικού διατηρούν τον τόνο στην προπαραλήγουσα οι πολυσύλλαβες λέξεις, οι λαϊκές λέξεις, πολλά από τα βαφτιστικά ονόματα και τα επώνυμα, όταν χρησιμοποιούνται σε οικείο και ουδέτερο ύφος, π.χ. του αντίκτυπου, του γάιδαρου, του Χρυσόστομου, του Παπαδόπουλου. Τα ίδια ουσιαστικά, όταν χρησιμοποιούνται σε τυπικό ύφος, μετακινούν τον τόνο στην παραλήγουσα, π.χ. του αντικτύπου, του Θεοδώρου, του Παπαδοπούλου. β) Στην ονομαστική και κλητική πληθυντικού ορισμένα ουσιαστικά, σε λαϊκό ύφος, μετακινούν τον τόνο στην παραλήγουσα, π.χ. Οι δασκάλοι, οι πολέμοι γ) Στη γενική και αιτιατική πληθυντικού η μετακίνηση του τόνου γίνεται, ανάλογα με το ύφος μέσα στο οποίο εντάσσεται το ουσιαστικό, στην προπαραλήγουσα σε οικείο ύφος, ενώ στην παραλήγουσα σε τυπικό ύφος, π.χ. Ο πρωθυπουργός κάλεσε όλους τους δημάρχους της Μακεδονίας, αλλά Ποιος λογαριάζει πια τους δήμαρχους; | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ουσιαστικά σε -ας (ανισοσύλλαβα)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι οξύτονα (ψαράς) παροξύτονα (ρήγας, κάλφας) και προπαροξύτονα (τσέλγικας, μέρμηγκας).
Σε όλες τις πτώσεις του πληθυντικού τονίζονται στην παραλήγουσα. Το ουσιαστικό αέρας, καθώς και τα παροξύτονα ουσιαστικά σε -άκιας (τυχεράκιας, κορτάκιας, τσαντάκιας κ.ά.), σχηματίζουν τον πληθυντικό με κατάληξη -ηδες, π.χ. αέρηδες, τυχεράκηδες. Σύμφωνα με το ψαράς κλίνονται τα αμαξάς, βοριάς, καστανάς, Πειραιάς κ.ά. Σύμφωνα με το ρήγας κλίνονται τα κάλφας, μπάρμπας κ.ά. Σύμφωνα με το τσέλιγκας κλίνονται τα μέρμηγκας, γυμνοσάλιαγκας κ.ά.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ουσιαστικά σε -ης (ανισοσύλλαβα)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι οξύτονα (καφετζής), παροξύτονα (μανάβης) και προπαροξύτονα (φούρναρης). Τα παροξύτονα και προπαροξύτονα σε όλες τις πτώσεις του πληθυντικού τονίζονται στην προπαραλήγουσα, ενώ τα οξύτονα στην παραλήγουσα.
Σύμφωνα με το καφετζής κλίνονται τα βιολιτζής, γεμιτζής, μπετατζής, παλιατζής, ταξιτζής, χατζής κ.ά. Σύμφωνα με το βαρκάρης κλίνονται τα μανάβης, ναζιάρης, νοικοκύρης, ταβερνιάρης, φακίρης κ.ά. Σύμφωνα με το φούρναρης κλίνεται τo κοτζάμπασης κ.ά.
Μορφολογική ποικιλία
Ορισμένα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας παρουσιάζουν στον πληθυντικό και έναν τύπο πιο λαϊκό σε -αίοι, -αίων, -αίους, -αίοι, π.χ. νοικοκύρης – νοικοκυραίοι, Αρμένης– Αρμεναίοι. Οι τύποι αυτοί χρησιμοποιούνται συχνά και στη λογοτεχνία.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ουσιαστικά σε -ης (με διπλό πληθυντικό)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι οξύτονα (δουλευτής) και παροξύτονα (αφέντης).
Η γενική πληθυντικού σε -ων δεν είναι εύχρηστη για πολλά ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας. Ο πληθυντικός σε -άδες χρησιμοποιείται σε οικείο και λαϊκό ύφος.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ουσιαστικά σε -εύς και -ούς (ανισοσύλλαβα)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι όλα οξύτονα.
Σύμφωνα με το καφές κλίνονται τα καναπές, πουρές, λεκές, πανσές κ.ά. Σύμφωνα με το παππούς κλίνονται τα Ιησούς, νους, ρους (μόνο στον ενικό).
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ουσιαστικά σε -έας (ανισοσύλλαβα)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι όλα παροξύτονα.
Σύμφωνα με το κουρέας κλίνονται τα αμφορέας, βαφέας, διανομέας, τομέας κ.ά.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ανώμαλα ουσιαστικά
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Αρσενικά ουσιαστικά τα οποία δεν ακολουθούν κανένα πρότυπο από τα παραπάνω στην κλίση είναι τα ουσιαστικά μυς, πρέσβης και πρύτανης.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Β' Κλίση θηλυκών
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ουσιαστικά σε -α (ισοσύλλαβα)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι οξύτονα (σπηλιά), παροξύτονα (εικόνα) και προπαροξύτονα (αίθουσα).
Διακρίνονται σε δύο υποκατηγορίες: σε όσα στη γενική πληθυντικού τονίζονται στην παραλήγουσα και σε όσα τονίζονται στη λήγουσα. Στην παραλήγουσα τονίζονται όσα λήγουν σε -ίδα, -άδα, -τητα και -όνα, π.χ. ιδιότητα – ιδιοτήτων. Εξαιρούνται τα βελόνα και κολόνα. Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει αρκετά ουσιαστικά των οποίων ο τύπος της γενικής πληθυντικού δεν είναι εύχρηστος, όπως: δίψα, δίαιτα, δουλειά, ομορφιά, όπερα, ορφάνια, ράτσα, ρόκα, σαπίλα, σκοτούρα κ.ά. Σύμφωνα με το σπηλιά κλίνονται τα δουλειά, ομορφιά κ.ά. Σύμφωνα με το εικόνα κλίνονται τα ακτίνα, γοργόνα, μητέρα κ.ά. Σύμφωνα με το αίθουσα κλίνονται τα αλήθεια, μαθήτρια κ.ά.
Μορφολογική ποικιλία
Ορισμένα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας σε στερεότυπες εκφράσεις λόγιας προέλευσης παρουσιάζουν τον τύπο της γενικής ενικού σε -ος, όπως: Η εθνική Ελλάδος. Έλκεται λόγω βαρύτητος. Όνομα μητρός. Πολύ λίγα από τα ουσιαστικά αυτά σε παρόμοιο περιβάλλον σχηματίζουν την ονομαστική του ενικού σύμφωνα με την αρχαία κλίση, π.χ. Ελλάς, βαρύτης.
Ορισμένα από τα παροξύτονα και προπαροξύτονα ουσιαστικά που στη γενική πληθυντικού κατεβάζουν τον τόνο στη λήγουσα παρουσιάζουν σε στερεότυπες εκφράσεις λόγιας προέλευσης έναν τύπο γενικής ενικού σε -ης με παράλληλη μετακίνηση του τόνου στην παραλήγουσα, π.χ. αμάξης, τραπέζης, σε φράσεις όπως: Άκουσε τα εξ αμάξης. Εργάζεται ως υπάλληλος τραπέζης. Σταθμός Λαρίσης. Όσα προπαροξύτονα ουσιαστικά της ίδιας υποκατηγορίας έχουν θέμα που λήγει σε φωνήεν ή-ρπαρουσιάζουν σε ανάλογες εκφράσεις τύπο της γενικής ενικού με τόνο στην παραλήγουσα, π.χ. επικρατείας, Ευβοίας, οικογενείας, π.χ. Συμβούλιο Επικρατείας. Πρακτορείο Ευβοίας. Τα τοπωνύμια Αθήνα, Θήβα και Πάτρα σε τυπικό ύφος και σε στερεότυπες εκφράσεις σχηματίζουν στη γενική πληθυντικού τους τύπους Αθηνών, Θηβών και Πατρών, π.χ. Ο αυτοκινητόδρομος Αθηνών- Πατρών είναι πολυσύχναστος. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ουσιαστικά σε -η, πληθυντικός σε -ες (ισοσύλλαβα)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι οξύτονα (γραμμή), παροξύτονα (γνώμη) και προπαροξύτονα (κάμαρη). Όλα στη γενική πληθυντικού τονίζονται στη λήγουσα.
Ορισμένα παροξύτονα και προπαροξύτονα ουσιαστικά δε σχηματίζουν γενική πληθυντικού, π.χ. ζέστη, χάρη, ζάχαρη (πληθ. = ζάχαρες, όταν πρόκειται για ζάχαρη σε κύβους). Αρκετά ουσιαστικά της κατηγορίας αυτής, όπως αδελφή/αδερφή, (ε)ξαδέλφη/(ε)ξαδέρφη, νύφη, Κυριακή, σχηματίζουν στον λογοτεχνικό λόγο και σε οικείο ύφος τη γενική πληθυντικού με κατάληξη σε -ών και -άδων, π.χ. αδελφών και αδελφάδων. Σύμφωνα με το γραμμή κλίνονται τα αλλαγή, εκλογή, φωνή, ψυχή κ.ά. Σύμφωνα με το γνώμη κλίνονται τα αγάπη, άκρη, βλάβη, βρύση, δάφνη, δίκη, νίκη, τέχνη, φήμη κ.ά. Σύμφωνα με το χάρη κλίνονται τα βρύση, ζέστη, κόρη, λάσπη, μέθη, μέση, στάνη, στρώση, τόλμη κ.ά. Σύμφωνα με το κάμαρη κλίνονται τα Άρτεμη, ζάχαρη (στη γεν. ενικού ζάχαρης και ζαχάρεως), κάππαρη, σίκαλη κ.ά.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ουσιαστικά σε -η, πληθυντικός σε -εις (ανισοσύλλαβα)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι παροξύτονα (γνώση) και προπαροξύτονα (αίτηση). Τα παροξύτονα τονίζονται σε όλες τις πτώσεις στην ίδια συλλαβή, ενώ στα προπαροξύτονα κατεβαίνει ο τόνος σε όλες τις πτώσεις του πληθυντικού αριθμού κατά μία συλλαβή.
Σύμφωνα με το γνώση κλίνονται τα δύση, κλήση, κλίση, λύση, νύξη, σκέψη, τάξη, τάση, φύση, ψύξη κ.ά. Σύμφωνα με το αίτηση κλίνονται τα ακρόπολη, ανάγνωση, άνοιξη, βάφτιση, δήλωση, θέληση, κλείδωση, μήνυση, Νεάπολη, υπόθεση, ύφεση κ.ά.
Μορφολογική ποικιλία
Σχεδόν όλα τα ουσιαστικά της κατηγορίας αυτής, συνήθως σε τυπικό ύφος ή και σε στερεότυπες εκφράσεις λόγιας προέλευσης, σχηματίζουν στη γενική ενικού και τύπο με κατάληξη σε -εως. Στην περίπτωση των προπαροξύτονων κατεβάζουν και τον τόνο κατά μία συλλαβή, π.χ. Το οικόπεδό του εντάχθηκε στο σχέδιο πόλεως. Εκπαίδευση εξ αποστάσεως.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ουσιαστικά σε -ος (ισοσύλλαβα)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι οξύτονα (οδός), παροξύτονα (ψήφος) και προπαροξύτονα (μέθοδος).
Τα οξύτονα και τα παροξύτονα τονίζονται σε όλες τις πτώσεις στην ίδια συλλαβή, ενώ στα προπαροξύτονα μετακινείται ο τόνος στη γενική ενικού και πληθυντικού, καθώς και στην αιτιατική του πληθυντικού, στην παραλήγουσα. Κλίνονται όπως και τα αρσενικά ουσιαστικά σε -ος. Η κλητική των ουσιαστικών αυτής της κατηγορίας χρησιμοποιείται πάρα πολύ σπάνια. Παρουσιάζει στον ενικό αριθμό κατάληξη σε -ε και σε -ο, π.χ. κιβωτό, Κύπρο, αλλά και πάροδε, λεωφόρε. Η ονομαστική και η αιτιατική πληθυντικού παρουσιάζουν κι έναν τύπο με κατάληξη -ες, π.χ. οι μέθοδες, τις μέθοδες. Σύμφωνα με το οδός κλίνονται τα ατραπός, οδός, στενωπός κ.ά. Σύμφωνα με το ψήφος κλίνονται τα άμμος, λεωφόρος κ.ά. Σύμφωνα με το μέθοδος κλίνονται τα άνοδος, διάλεκτος, Κόρινθος, παράγραφος, πρόοδος, σύνοδος κ.ά.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ουσιαστικά σε -ά και -ού (ανισοσύλλαβα)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Τα ουσιαστικά αυτών των κατηγοριών είναι μόνο οξύτονα. Τονίζονται στην ίδια συλλαβή σε όλες τις πτώσεις και των δύο αριθμών.
Σύμφωνα με το μαμά κλίνονται τα γιαγιά, κυρά, νταντά κ.ά. Σύμφωνα με το αλεπού κλίνονται τα πολυλογού, γλωσσού, μαϊμού κ.ά.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ουσιαστικά σε -ω (ισοσύλλαβα)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Τα ουσιαστικά της κατηγορίας αυτής έχουν μόνο ενικό αριθμό και είναι οξύτονα και παροξύτονα. Τονίζονται στην ίδια συλλαβή σε όλες τις πτώσεις.
Σύμφωνα με το πειθώ κλίνονται τα ηχώ, Καλυψώ, Λητώ, φειδώ κ.ά. Σύμφωνα με το Μάρω κλίνονται τα Διαμάντω, Φρόσω κ.ά.
Παρατήρηση
Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται η τάση να χρησιμοποιείται στη γενική του ενικού η αρχαιοελληνική κατάληξη -ους.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Γ. Κλίση Ουδετέρων
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ουσιαστικά σε -ο (ισοσύλλαβα)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι οξύτονα (φυτό), παροξύτονα (δέντρο) και προπαροξύτονα (άτομο).
Τα προπαροξύτονα διακρίνονται σε δύο υποκατηγορίες: α) σε όσα ο τόνος τους παραμένει στην ίδια συλλαβή σε όλες τις πτώσεις και των δύο αριθμών και β) σε όσα κατεβάζουν τον τόνο κατά μία συλλαβή στη γενική ενικού και πληθυντικού. Σύμφωνα με το φυτό κλίνονται τα Μεξικό, νερό, παγωτό, χωριό κ.ά. Σύμφωνα με το δέντρο κλίνονται τα βιβλίο, θρανίο, σύννεφο, Τορίνο κ.ά. Σύμφωνα με το δωμάτιο κλίνονται τα αυτοκίνητο, άτομο, έπιπλο, κείμενο κ.ά.
Μορφολογική ποικιλία
Ορισμένα προπαροξύτονα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας παρουσιάζουν δύο τύπους στη γενική ενικού και πληθυντικού: έναν με τόνο στην παραλήγουσα, που χρησιμοποιείται σε τυπικό ύφος, και έναν με τόνο στην προπαραλήγουσα, που χρησιμοποιείται σε ουδέτερο και οικείο ύφος, π.χ. αμύγδαλου και αμυγδάλου, αμύγδαλων και αμυγδάλων, σε φράσεις όπως Σοκολάτα αμυγδάλου, αλλά Οι φλοιοί των αμύγδαλων είναι μαλακοί. Καραμέλες βουτύρου, αλλά Η παραγωγή βούτυρου είναι φέτος πολύ μεγάλη.
Mερικά από τα πιο συνηθισμένα στον λόγο ουσιαστικά που παρουσιάζουν αυτούς τους δύο τύπους είναι τα εξής: αμύγδαλο, ατμόπλοιο, βούτυρο, γόνατο, δάχτυλο, ποδήλατο, πρόβατο. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ουσιαστικά σε -ι (ισοσύλλαβα)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι οξύτονα (νησί) και παροξύτονα (σπίτι). Το μόνο προπαροξύτονο είναι το φίλντισι.
Στα παροξύτονα μετακινείται ο τόνος στη γενική ενικού και πληθυντικού στη λήγουσα. Στο προπαροξύτονο φίλντισι, που δεν έχει πληθυντικό, μετακινείται ο τόνος στη γενική ενικού.
Παρατήρηση
Είναι προβληματική η κλίση των ουσιαστικών στάχυ, δίχτυ. Σε παλιότερες γραμματικές (π.χ. Τριανταφυλλίδη) διατηρούσαν το υ σε όλες τις πτώσεις.
Η ισχύουσα γραμματική του Δημοτικού (των Φιλιππάκη-Warburton, Γεωργιαφέντη, Κοτζόγλου, Λουκά) αναφέρει: «γράφω με υ: βράδυ, δίχτυ, στάχυ, δάκρυ, δόρυ, οξύ η λέξη δάκρυ διατηρεί το υ σε όλες τις πτώσεις των δύο αριθμών η λέξη βράδυ σχηματίζει γενική ενικού και τον πληθυντικό με ι» Η απορία παραμένει: πώς κλίνεται το δίχτυ και το στάχυ;
Από την άλλη η ισχύουσα γραμματική του Γυμνασίου (των Χατζησαββίδη, Χατζησαββίδη) αναφέρει:
«Τα ουσιαστικά βράδυ, δάκρυ και στάχυ γράφονται με υ. Μετατρέπουν το υ στις άλλες πτώσεις σε ι, εκτός του ουσιαστικού δάκρυ, που κλίνεται ως εξής: Ενικός: Ον., Αιτ., Κλητ. δάκρυ, Γεν. –. Πληθυντικός: Ον., Αιτ., Κλητ. δάκρυα, Γεν. δακρύων.» Απορία: Αν το δάκρυ και στάχυ μετατρέπουν το υ σε ι, συμβαίνει το ίδιο και με το δίχτυ; Παράλληλα το δικτυακό λεξικό του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη δίνει τους τύπους στάχυα, δίχτυα. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ουσιαστικά σε -ος (ισοσύλλαβα)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι παροξύτονα και προπαροξύτονα. Στα παροξύτονα μετακινείται ο τόνος στη γενική πληθυντικού στη λήγουσα. Στα προπαροξύτονα μετακινείται ο τόνος στη γενική πληθυντικού στη λήγουσα, ενώ στη γενική ενικού και στην ονομαστική, αιτιατική και κλητική πληθυντικού μετακινείται στην παραλήγουσα.
Η κλητική του ενικού και πληθυντικού δε χρησιμοποιείται συχνά στον λόγο. Σύμφωνα με το δάσος κλίνονται τα άλσος, βέλος, γένος, τέλος, χρέος κ.ά. Εξαίρεση αποτελούν τα ουσιαστικά άνθος, όρος και χείλος, τα οποία σχηματίζουν τη γενική πληθυντικού σε -έων: ανθέων, ορέων, χειλέων. Σύμφωνα με το μέγεθος κλίνονται τα έδαφος, στέλεχος κ.ά.
Μορφολογική ποικιλία
Το ουσιαστικό το πέλαγος σχηματίζει και τους τύπους πέλαγο στην ονομαστική, αιτιατική και κλητική ενικού, του πελάγου (και πέλαγου) στη γενική ενικού και πέλαγα στην ονομαστική, αιτιατική και κλητική πληθυντικού.
Το ουσιαστικό το θάρρος σχηματίζει στην ονομαστική και αιτιατική πληθυντικού τον τύπο τα θάρρητα. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ουσιαστικά σε -μα (ανισοσύλλαβα)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι παροξύτονα (πράγμα) και προπαροξύτονα (μάθημα).
Η γενική ενικού και η ονομαστική, η αιτιατική και η κλητική πληθυντικού τονίζονται πάντοτε στην προπαραλήγουσα, ενώ η γενική πληθυντικού πάντοτε στην παραλήγουσα. Ορισμένα ουσιαστικά σχηματίζουν πτώσεις μόνο στον πληθυντικό, π.χ. γεράματα, τρεχάματα, χαιρετίσματα κ.ά. Η κλητική του ενικού και πληθυντικού δε χρησιμοποιείται συχνά στον λόγο. Σύμφωνα με το πράγμα κλίνονται τα γράμμα, κλίμα, σώμα, χρώμα κ.ά. Σύμφωνα με το μάθημα κλίνονται τα παράπηγμα, σύνταγμα κ.ά.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ουσιαστικά σε -ιμο (ανισοσύλλαβα)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι προπαροξύτονα. Τονίζονται σε όλες τις πτώσεις στην προπαραλήγουσα, εκτός από τη γενική πληθυντικού, όπου τονίζονται στην παραλήγουσα.
Η γενική πληθυντικού και η κλητική και των δύο αριθμών δε χρησιμοποιούνται συχνά στον λόγο. Σύμφωνα με το γράψιμο κλίνονται τα βάψιμο, δέσιμο, φταίξιμο κ.ά.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ουσιαστικά σε -ς (ανισοσύλλαβα)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Τα ουσιαστικά που κλίνονται σύμφωνα με το τέρας είναι παροξύτονα και τονίζονται στη γενική ενικού, ονομαστική, αιτιατική και κλητική πληθυντικού στην προπαραλήγουσα. Παρόμοια κλίνονται και τα γήρας, κρέας, πέρας κ.ά.
Τα ουσιαστικά που κλίνονται σύμφωνα με το καθεστώς είναι οξύτονα και παροξύτονα. Τονίζονται παντού στην ίδια συλλαβή, αλλά στη γενική πληθυντικού κυρίως στην παραλήγουσα. Παρόμοια κλίνονται και τα αεριόφως, γεγονός, ημίφως, λυκόφως. Εξαιρείται το φως, που τονίζεται στη γενική ενικού στη λήγουσα.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ουσιαστικά σε -ν (ανισοσύλλαβα)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι οξύτονα (ον, μηδέν) και παροξύτονα (φωνήεν). Τονίζονται παντού στην ίδια συλλαβή, εκτός από τη γενική πληθυντικού των παροξύτονων, όπου ο τόνος κατεβαίνει μία συλλαβή. Στη γενική πληθυντικού τονίζονται πάντοτε στην παραλήγουσα. Εξαίρεση αποτελούν τα ουσιαστικά το παν και το μηδέν, που τονίζονται στη γενική ενικού στη λήγουσα (του παντός, του μηδενός).
Το ουσιαστικό μηδέν δε σχηματίζει πληθυντικό. Χρησιμοποιείται ο πληθυντικός του ουσιαστικού το μηδενικό. Σύμφωνα με το ον κλίνονται και τα ανακοινωθέν, παρελθόν, παρόν, προϊόν, προσόν, συμβάν κ.ά. Σύμφωνα με το φωνήεν κλίνονται και τα ενδιαφέρον, καθήκον, μέλλον, περιβάλλον, σύμπαν, συμφέρον κ.ά.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ουσιαστικά σε -ρ (ανισοσύλλαβα)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Η γενική πληθυντικού του ουσιαστικού το ήπαρ και οι κλητικές και των δύο ουσιαστικών δεν είναι εύχρηστες στον λόγο.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ιδιόκλιτα ουσιαστικά που λήγουν σε φωνήεν (ανισοσύλλαβα)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Άκλιτα ουσιαστικά
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Κανονικά θα έπρεπε να πάρουν τελικό φωνήεν ή ς για κατάληξη και να κλίνονται κανονικά όπως έχει γίνει με εκατοντάδες λέξεις της ελληνικής που αποτελούν δάνεια και παρόλα αυτά είναι ενταγμένες στο κλιτικό σύστημα, π.χ. μανάβης, μπακάλης κ.ά.
Άλλωστε την αφομοιωτική δύναμη της γλώσσας μπορούμε να τη διαπιστώσουμε στους μετανάστες που αντιμετώπισαν και ενέταξαν τις ξένες λέξεις στο δικό τους λεξιλόγιο, π.χ. λέικ - λέκι ((lake= λίμνη)
Στη σύγχρονη όμως νεοελληνική πραγματικότητα εισάγονται συνεχώς και αδιακρίτως ξένες λέξεις χωρίς να αποδίδονται οι αντίστοιχες νεόπλαστες ελληνικές, π.χ. κομπιούτερ αντί υπολογιστής, τηλεκοντρόλ αντί τηλεχειριστήριο ή χειριστήριο και χωρίς να γίνεται προσπάθεια να ενταχθούν στο κλιτικό σύστημα, θεωρώντας τες ως άκλιτες, π.χ. κομπιούτερ αντί του κομπιούτορας ή κομπιουτέρι. Πολλοί θεωρούν ότι μια τέτοια χρήση είναι λάθος. Λάθος όμως είναι η ένταξη αυτούσιων ξένων λέξεων και η μη ένταξή τους.
Στη συνέχεια παρατίθενται ορισμένα από αυτά.
Αρσενικά: μάνατζερ, ντε(ν)τέκτιβ, ρεπόρτερ, κομπιούτερ κ.ά.
Θηλυκά: πλαζ, σεζόν, σπεσιαλιτέ κ.ά.
Ουδέτερα: άλφα, ασανσέρ, βήτα, βολάν, κονιάκ, ρεπό, τρακ, φερμουάρ, ταμπλό, ραντεβού, πάρτι, μαγιό, μετρό, στυ(ι)λό κτλ.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Διπλόκλιτα ουσιαστικά
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Στα διπλόκλιτα περιλαμβάνονται όσα σχηματίζουν πληθυντικό αριθμό διαφορετικού γένους από ό,τι στον ενικό.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Πολύ λίγα προπαροξύτονα ουσιαστικά σχηματίζουν την ονομαστική πληθυντικού σε οι και την αιτιατική πληθυντικού σε ους με παράλληλη μετακίνηση του τόνου στην παραλήγουσα, π.χ. οι γειτόνοι, τους γειτόνους, οι μαστόροι, τους μαστόρους, σε φράσεις όπως: Έχω πέντε έξι καλούς γειτόνους και πορεύομαι στη ζωή.